Digital Greece: A long story… short!

(published at the Greek Economy & Markets Magazine- November 2007)

The discussion about the role of Information and Communication Technologies (ICT) in Greece has long suffered from two inter-linked issues:

• The first has been an almost perverse linking of technology to “accounting” terms, mostly attributed to the flow of European funds that supported ICT projects since 2000.
• The second has been a rather self-contained discussion about technology, on the basis of jargon, acronyms, and purely technological targets. As if “broadband penetration” by itself could mean anything to the Greek citizen that tests his patience at bureaucratic queues. Or as though a parent would care for how many PCs are installed at school labs, yet they remain locked and beyond the touch of his own kid.

Both of these issues stemmed from the same origin: back in year 2000 the effort to promote new technologies and broadband was mainly driven by the availability of European funds that had to be somehow invested on ICT. At the absence of a coherent plan, the availability of huge amounts of funds that had to be spent assumed the role of a “Strategy”. The structural peculiarities and the bureaucratic jargon of an Operational Programme entitled “Information Society” were suddenly (and sadly!) becoming the distorted meaning of “technology” in Greece.

Fast forward to 2008. A new Operational Programme entitled “Digital Convergence” is well under way for the period 2007-2013. Again it’s all about European structural funds seeking to support Greece’s growth. A total budget of almost 2 billion euros is allocated to information technologies and broadband. What would hinder a true repetition of the past?

The answer should be sharp: the existing “Digital Strategy 2006-2013” that has been put into effect as an overall umbrella policy for ICT since 2006 by the Greek Government, was -this time- just expecting its financing tool. The new Programme “Digital Convergence” is now arriving to serve its role as the financing arm of the Digital Strategy.

It should be thus of no surprise that the new Programme’s structure is an accurate reflection of the Digital Strategy’s structure. It comprises two main strategic objectives:
a. Enhanced business productivity through the use of ICT, and
b. Improved Quality of Life through ICT

The two strategic objectives are further decomposed into six main directions, including:
Business Productivity
- Increase ICT uptake by businesses
- Provide integrated digital services to businesses
- Support the ICT sector as a pillar of the Greek economy
- Support entrepreneurial activity in ICT-enabled ventures

Quality of Life
- Improve citizen welfare through ICT
- Develop e-services for the citizen

As such, the new Operational Programme is becoming a tool at the arsenal of the Digital Strategy. What would the country do if it was not for the EU funds? Shouldn’t it have its own well-crafted “digital plan” and seek to implement it? And what is after all driving reform, irrespectively of the field of policy? The existence of funds or the willingness to change? The Digital Strategy clearly demonstrates that it should be the latter, rather than the former.

Why should this approach be more successful? For a start, it is already based on the fertile ground of the first two years of implementation of the Digital Strategy. Since 2006, existing programmes and funds were re-aligned to the aforementioned objectives. The results have been promising: During 2006, Greece has come globally first as the country with the highest broadband annual growth rate, according to data available from accredited international organizations. Market developments and the growth of competition at the electronic communications market have led to the slashing of monthly retail prices for broadband access. According to data gathered by the Observatory for the Greek Information Society, monthly retail prices for broadband access in Greece, and especially for new ADSL subscribers, have reached the EU-25 average levels after having been diminished by more than 85% since 2004. At the outset of the Digital Strategy 2006-2013, the Greek Government had set the target of achieving a broadband penetration rate at the level of 7% of the population by the end of 2008, up from 0,1% at the beginning of 2004. However, this goal has already been achieved 18 months earlier. As of today, Greece posts a broadband penetration rate in the order of 10% of the population and continues to grow at the same path within 2007-2008.

Furthermore, some new attributes of the “Digital Convergence” Programme that have been unveiled give clues of a different approach: It should be no more an exercise of funds-allocation to Ministries. Rather than that, it will be a race on the basis of the principle of “excellence”. Those who are fast at developing digital services and at serving the strategy’s objectives with tangible results for the citizens will be rewarded. Those that just seek to “lock-in” budgets but never care for true implementation will be treated differently.

Additionally, the new Programme should no longer address solely the public sector. Quite the contrary! The Digital Strategy promotes a shift towards digital services and interventions that will directly address the needs of citizens and businesses through ICT. The keyword is “directly” and without the unnecessary intervention of a large and inefficient public sector. New institutions are being formed for making this shift a reality in the implementation process.

To be fair, interventions for a digital public sector have not been abandoned. However, the viewpoint has now changed. E-government projects and ideas that will be evaluated for eligibility should have been designed -from the very start- through the viewpoint of either the citizens or the businesses. They should have as a unique guide the benefit to be accrued by the citizen. Introvert-looking, self-fulfilling grandiose backoffice public sector ICT projects will hopefully become a case-study of the past. Towards the same purpose, the new Programme entitled “Digital Convergence” aspires to a closer co-operation with complementary programmes (such as the one about “Public Administration Reform”) in order to introduce technology and business processes re-engineering hand-in-hand.

Not to be escaped attention though, is a true support to technology as a policy-tool for regional development. In the period ahead, ICT projects and Digital Strategy interventions with a strong regional dimension will be favored. Local authorities, cities, and municipalities will have a first-rate opportunity to utilize ICT as a tool for triggering local growth. However, such an effort cannot and should not be driven by the central government downwards. Unless the cities themselves decide to explore these new Digital Strategy opportunities, no-one will be there and possibly no-one should be there to enforce them!

Last but of equal importance, is an effort to set targets and to measure progress on two scales. One scale should certainly comprise technology indices… the usual ones but probably the least important ones about broadband penetration, PC use etc. Such metrics that statistically-savvy people usually lust to check and compare. The other scale however is deemed to be the real metric of digital progress and it’s all about the technology’s impact on real-life. How many hours did the average citizen save by not sitting at queues due to a new e-service, how much more has the young kid learned at school by using his laptop etc. These real-life metrics induce a new meaning both to the role of technology and also to the impact of the Digital Strategy itself.

Judging from the high digital growth rates of the last two years, Greece has now demonstrated that it both has the ability and also the means to cover the digital ground that it painfully lost during the last two decades. The Government’s Digital Strategy is already there and it is an accredited plan. The financing tool is also there in the form of an Operational Programme and it brings new and more innovative elements up until 2013. If there would be a last hurdle that could possibly hamper this “digital convergence” effort, it would be nothing more than inertia and the fear of change. But for how long and at what price can we afford to pay this “fear of change”? Digital Greece cannot and should not wait any longer! The digital journey has already started and it is really fascinating…

Το (ψηφιακό) μέλλον των πόλεων

Το (ψηφιακό) μέλλον των πόλεων: εσείς οδηγείτε κοιτάζοντας μόνο το καθρεφτάκι;

(δημοσιεύθηκε στην Ελληνική έκδοση του Economist, στο αφιέρωμα "Μητροπόλεις", τον Αύγουστο του 2007 )

Η συζήτηση για τις πόλεις του μέλλοντος έχει μια εγγενή αδυναμία. Τα κρίσιμα οικιστικά θέματα, τα σημαντικά ζητήματα περιβάλλοντος, μετακινήσεων, διαχείρισης αποβλήτων κλπ. διατυπώνονται υποθέτοντας ότι οι πόλεις θα συνεχίσουν να εξελίσσονται πάνω στο ίδιο πρότυπο: δηλαδή, ένα μεγάλο και δυσκίνητο κράτος θα συνεχίσει να καθορίζει τις κεντρικές πολιτικές για τις επενδύσεις, την απασχόληση, τη χρηματοδότηση και το σχεδιασμό δρόμων και υποδομών ενώ οι πόλεις θα ακολουθούν ασθμαίνουσες το χορό, σε έναν ανταγωνισμό εξασφάλισης πόρων του κρατικού προϋπολογισμού. Αυτό το πρότυπο υποθέτει ότι οι πόλεις δεν θα είναι παρά μικρογραφίες της χώρας, με τη μοίρα τους λίγο-πολύ καθορισμένη από τα ψηλά παράθυρα των Υπουργείων της κεντρικής κυβέρνησης.

Είναι όμως δυνατόν μια συζήτηση για την επόμενη εικοσαετία, να βασίζεται σε πρότυπα ανάπτυξης του παρελθόντος; Μήπως το μέλλον των πόλεων δεν είναι γραμμική προέκταση του παλιού; Μήπως τελικά αλλάζει ο χαρακτήρας τους; Και μήπως προσπαθούμε να κατευθύνουμε τις πόλεις μας στο μέλλον, κοιτάζοντας μόνο από το καθρεφτάκι του οδηγού και όχι βλέποντας το δρόμο μπροστά;

Εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν! Ωστόσο, μερικές μακροσκοπικές παρατηρήσεις μπορούν να βοηθήσουν. ....

Πρώτη παρατήρηση: Για πρώτη φορά παγκοσμίως, ο πληθυσμός της γης που κατοικεί στις πόλεις ξεπερνά σε αριθμό αυτούς που μένουν στην ύπαιθρο. Το 1950 το ένα τρίτο περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού κατοικούσε σε πόλεις. Το 2000 τα δύο τρίτα κατοικούσαν σε πόλεις και η τάση συνεχίζει αμείωτη. Οι πόλεις στις αναπτυσσόμενες χώρες, θα είναι αυτές που θα παρουσιάσουν εκρηκτική ανάπτυξη. Έως το 2030, τέσσερα δισεκατομμύρια άνθρωποι θα κατοικούν σε πόλεις-τέρατα, μόνο στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Και λοιπόν; Αυτά τα στοιχεία δεν επιβεβαιώνουν την αγωνία για την εξυπηρέτηση περισσότερων πολιτών σε όρους καθαριότητας, καλύτερης μετακίνησης, εκπαίδευσης, αντιμετώπισης του εγκλήματος, προστασίας του περιβάλλοντος; Σίγουρα ναι!

Αλλά υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος: Καθώς θα αυξάνεται το μέγεθος των πόλεων θα αυξάνει ραγδαία η σημασία τους και ο μεταξύ τους ανταγωνισμός! Οι πόλεις και όχι τα κράτη, θα αποτελούν το πεδίο ανταγωνισμού για διεθνείς επενδύσεις, διαθεσιμότητα υψηλής στάθμης ανθρώπινου δυναμικού και υποδομών για την εγκατάσταση επιχειρήσεων που θα φέρουν νέες θέσεις εργασίας. Οι επιχειρήσεις δεν θα επιλέγουν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα, την Ιταλία, ή την Αίγυπτο, αλλά ήδη εξετάζουν αν είναι καταλληλότερη η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, το Μιλάνο, η Νάπολη ή το Κάιρο. Αυτό είναι το νέο πεδίο ανταγωνισμού! Και ακόμη περισσότερα: οι πόλεις θα είναι αυτές που θα ανταγωνίζονται για την προσέλκυση νέων πολιτών από τα πιο παραγωγικά ηλικιακά στρώματα της κοινωνίας, ώστε να καρπωθούν τα οφέλη του δυναμισμού τους.

Δεύτερη παρατήρηση: Σε όλη την Ευρώπη αλλά και στις ΗΠΑ, η τάση για αποκέντρωση της εξουσίας και των αποφάσεων προς την περιφέρεια είναι πια όχι απλώς ορατή, αλλά δεδομένη.... Όλες οι πολιτικές και οι χρηματοδοτήσεις της Ε.Ε. διέπονται από ισχυρή περιφερειακή διάσταση. Οι εξουσίες και οι αρμοδιότητες σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες μεταφέρονται σταδιακά από τα κεντρικά Υπουργεία σε Περιφέρειες, Νομαρχίες και Δήμους. Ο ρόλος των πόλεων αποκτά επιτέλους την πολιτική σημασία που πρέπει!

Τρίτη παρατήρηση: Οι κυβερνήσεις όλων των χωρών την τελευταία πενταετία, και ιδιαίτερα στην Ευρώπη, αναζήτησαν και βρήκαν στην τεχνολογία τον σύμμαχο για αποδοτικότερες υπηρεσίες προς τους πολίτες. Η «ηλεκτρονική διακυβέρνηση» και το «ψηφιακό κράτος» αποτέλεσαν αφορμή αλλά και βασικό εργαλείο, μέσω του οποίου οι κυβερνήσεις αλλάζουν τόσο το επίπεδο υπηρεσιών όσο και την ταχύτητα λήψης αποφάσεων. Και είναι επόμενο, αυτός ο «τεχνολογικός σύμμαχος» να βρει το δρόμο του και το ρόλο του και στις πόλεις της Περιφέρειας.

Ο συνδυασμός των τριών παρατηρήσεων, οδηγεί σε ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα: Τα επόμενα είκοσι χρόνια θα ζήσουμε πόλεις που θα γιγαντώνονται... Πόλεις που θα ανταγωνίζονται η μια την άλλη, είτε εντός, είτε εκτός συνόρων.... Πόλεις που θα αποκτούν αυξανόμενη πολιτική ισχύ για να ρυθμίσουν οι ίδιες το μέλλον τους, με περισσότερα εργαλεία πολιτικής... Πόλεις που θα ανακαλύπτουν τη σημασία της τεχνολογίας για να χαράξουν ένα πιο αποδοτικό μονοπάτι ανάπτυξης...

Πόλεις που θα αντιλαμβάνονται ότι οι συγκοινωνίες δεν βελτιώνονται απαραίτητα με ακόμη περισσότερη άσφαλτο, αλλά με εργασία από το σπίτι μέσω ευρυζωνικών υποδομών που μειώνει δραστικά τις ανάγκες μετακίνησης. Πόλεις που θα προσελκύουν επιχειρήσεις, όχι απαραίτητα μέσω επιδοτήσεων, αλλά γιατί μπορούν να προσφέρουν χαμηλότερο κόστος γης με εγκατάσταση μακριά από το κέντρο, χωρίς όμως να τους στερούν τίποτα από τις δυνατότητες επικοινωνίας ή επαφής με τους πελάτες τους, χάρη στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες. Πόλεις που θα παρακολουθούν το περιβάλλον με ηλεκτρονικά μέσα. Πόλεις που αξιοποιώντας νέες ενεργειακές τεχνολογίες, θα είναι καθαρότερες και πιο παραγωγικές. Πόλεις που θα προσφέρουν περισσότερες δυνατότητες ψυχαγωγίας και θα εκπέμπουν πολιτισμό –αντί απλώς να καταναλώνουν- με κάθε διαθέσιμο τρόπο μέσω Διαδικτύου σε όλο τον κόσμο.

Πόλεις που θα προσπαθούν να πετύχουν όλα τα παραπάνω, αξιοποιώντας νέα εργαλεία πολιτικής, όπως νέες και καθαρότερες τεχνολογίες. Όχι όμως απαραίτητα επειδή η τεχνολογία θα είναι η μόδα ή τρέχουσα τάση, αλλά επειδή αν δεν το κάνουν θα το κάνει η ανταγωνίστρια πόλη!

Ουτοπία; Όχι! Απλώς πραγματικότητα.....

Ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Almere, το Oulu, το Eindhoven, η περιφέρεια της Brescia και άλλες, βάζουν σταδιακά την τεχνολογία και τα ευρυζωνικά δίκτυα στο DNA της ανάπτυξής τους και προσελκύουν νέες επιχειρήσεις, νέες θέσεις εργασίας, και χιλιάδες νέους κατοίκους, ακολουθώντας το παραπάνω αναπτυξιακό υπόδειγμα. Πόλεις και περιφέρειες της Ευρώπης που βρέθηκαν σε στασιμότητα, στρέφονται στα νέα τεχνολογικά εργαλεία για να προσφέρουν στους πολίτες περισσότερη ψυχαγωγία, περισσότερη μεταξύ τους επικοινωνία, περισσότερες υπηρεσίες, περισσότερες ευκολίες, καλύτερες θέσεις εργασίας.

Και όλα αυτά χωρίς να περιμένουν απαραίτητα την ελεημοσύνη του κρατικού προϋπολογισμού. Χρησιμοποιώντας νέα χρηματοδοτικά εργαλεία, συμπράξεις ιδιωτικού-δημόσιου τομέα, απευθείας χρηματοδοτήσεις από την Ε.Ε. ή από διεθνείς τράπεζες και αναπτύσσοντας στρατηγικές συμφωνίες με μεγάλες εταιρίες, αυτές οι πόλεις βρίσκουν ένα νέο μονοπάτι ανάπτυξης που βασίζεται στην ευρυζωνικότητα και την αξιοποίηση της γνώσης. Και το κάνουν μόνες τους!

Είναι όμως η τεχνολογία το μόνο συστατικό; Σε καμία περίπτωση!

Μελετώντας το κάθε ξεχωριστό παράδειγμα με όλες τις ιδιαιτερότητές του, συναντά κανείς ένα «αόρατο» νήμα που τα συνδέει:
Όλες αυτές οι πόλεις, έχουν εξαιρετικά επίπεδα διασύνδεσης με ευρυζωνικά δίκτυα.
Όλες έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους είτε στην ανάπτυξη, είτε στην προσέλκυση ανθρώπινου κεφαλαίου υψηλής στάθμης, με τις πλέον σύγχρονες δεξιότητες.
Όλες έχουν κινητοποιήσει εταιρείες του ιδιωτικού τομέα, που δέχονται να ρισκάρουν και να καινοτομήσουν στην περιοχή.
Και το πιο σημαντικό, όλες χαρακτηρίζονται από τοπικές αυτοδιοικήσεις και τοπικούς άρχοντες που έχουν ισχυρό όραμα για το μέλλον των πόλεών τους και υψηλή αποτελεσματικότητα. Και με αυτά τα συστατικά πετυχαίνουν περισσότερα.

Και στην Ελλάδα; Οι ελληνικές πόλεις; Ό,τι γνωρίζαμε για την τοπική ανάπτυξη, σε λίγα χρόνια δεν θα ισχύει. Αντί για μερικούς ακόμη δρόμους και πλατείες, οι πόλεις της επόμενης μέρας θα χρειαστεί να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στο τοπικό ανθρώπινο κεφάλαιο. Αντί για την εύκολη «πολιτική γκρίνια» για περισσότερο κρατικό προϋπολογισμό, θα χρειαστεί να μάθουν να αξιοποιούν τα νέα χρηματοδοτικά εργαλεία, όπως και οι Ευρωπαϊκές πόλεις. Αντί για παθητική στάση απέναντι στα προβλήματα της ανεργίας και της εγκατάλειψης, οι ελληνικές πόλεις θα χρειαστεί να ανακαλύψουν νέους τρόπους για να κινητοποιήσουν το ανθρώπινο δυναμικό και τους νέους.

Έχουν όμως τα εργαλεία; Σε πολλές περιπτώσεις τα έχουν ήδη από σήμερα. Στο πλαίσιο της Ψηφιακής Στρατηγικής 2006-2013, περισσότερες από 75 πόλεις δημιουργούν τα δικά τους μητροπολιτικά δίκτυα οπτικών ινών. Εκατοντάδες δήμοι, μικροί και μεγάλοι, στο πλαίσιο του προγράμματος «Ψηφιακή Αυτοδιοίκηση» αναπτύσσουν ψηφιακές υπηρεσίες εξυπηρέτησης των πολιτών. 146 δήμοι και 24 ΤΕΔΚ αναπτύσσουν ασύρματα δίκτυα. Σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης της ΚΕΔΚΕ, 17.500 αιρετοί από τους ΟΤΑ όλης της χώρας, θα «καθίσουν στα θρανία» για να μάθουν χρήση υπολογιστών, αλλά και για να ενημερωθούν για τις αναπτυξιακές δυνατότητες των νέων τεχνολογικών μέσων.

Αρκούν τα παραπάνω; Και ναι και όχι!

Οι παραπάνω υποδομές και υπηρεσίες θα αποτελέσουν μια καλή πρώτη ύλη για όσους τοπικούς άρχοντες κατανοούν το μέλλον που έρχεται. Αυτές οι πρωτοβουλίες της Ψηφιακής Στρατηγικής, σε συνδυασμό με ένα ρεαλιστικό και προκλητικό όραμα συστηματική εργασία αλλά και κινητοποίηση του ιδιωτικού τομέα της περιοχής, θα αποτελέσουν ίσως το πιο ουσιαστικό ανταγωνιστικό εφόδιο στη φαρέτρα της κάθε πόλης, για τα χρόνια που έρχονται.

Για τους άλλους, για όσους δηλαδή τοπικούς παράγοντες επιμένουν να αντιλαμβάνονται αυτές τις ευκαιρίες απλώς σαν προϋπολογισμούς και «λεφτά», γι’ αυτούς οι πραγματικές ευκαιρίες που προσφέρει η Ψηφιακή Στρατηγική θα σκορπίσουν στον άνεμο. Θα απομείνουν σαν μια «πολιτική επιταγή», χρήσιμη ίσως για τις ομιλίες τους στις επόμενες τοπικές εκλογές, αλλά τίποτα παραπάνω.....

Και δεν είναι μακριά η στιγμή που μερικές ελληνικές πόλεις θα αρχίσουν να ξεχωρίζουν για όλους τους παραπάνω λόγους..... Ενώ την ίδια στιγμή, κάποιες άλλες πόλεις θα συνεχίζουν να κατευθύνονται στο μέλλον με μόνο σύμβουλο το καθρεφτάκι του οδηγού... Και θα ζητούν ακόμη περισσότερα χιλιόμετρα από άσφαλτο, περισσότερα κυβικά μπετόν και μερικά ωραία πεζοδρόμια με παρτέρια. Πόσο να απέχει άραγε ο γκρεμός;

Ψηφιακές υπηρεσίες, το κράτος και «οι ζωές των άλλων»

(δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Κέρδος, στις 18.03.2007)

To Σεπτέμβριο του 1998, δύο φοιτητές του Stanford φτιάχνουν τη μηχανή αναζήτησης Google. To 2007, η Google απασχολεί 10.674 εργαζόμενους, έχει γίνει ρήμα συνώνυμο του «αναζητώ» στο Oxford Dictionary, έχει αξία 123 δισ. δολάρια και αλλάζει για πάντα όχι μόνο το Internet αλλά και τον τρόπο οργάνωσης και αναζήτησης της γνώσης παγκοσμίως.

Το 2005, η γαλλική και η γερμανική κυβέρνηση ανακοινώνουν επισήμως μέσω των κκ. Σιράκ και Σρέντερ τη συνεργασία τους, ώστε να φτιαχτεί με κρατική χρηματοδότηση το ευρωπαϊκό αντίπαλο δέος, η μηχανή αναζήτησης Quaero. Στα τέλη του 2006, η Γερμανία αποσύρεται από το αβέβαιο πρόγραμμα. Το 2007 το Quaero παραπαίει.

Πώς σχετίζεται αυτή η διδακτική για τους Ευρωπαίους ιστορία με το Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας»; Από το 2000, όταν οι τεχνολογικά προηγμένες χώρες ανακάλυπταν τις δυνατότητες του Διαδικτύου, στην Ελλάδα ακολουθούσαμε πολιτικές για τις τεχνολογίες που σχεδιάσθηκαν από το κράτος, με αποδέκτη... το κράτος. Το Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» εξαντλήθηκε στα πρώτα 3 - 4 χρόνια σε ασκήσεις κατανομής προϋπολογισμών σε υπουργεία, λογιστικά μεγέθη και απορροφήσεις πόρων.

Κανείς βεβαίως δεν ξέχασε τους πολίτες. Μόνο που για άλλη μια φορά αντιμετωπίστηκαν δευτερογενώς. Σαν να επρόκειτο για «κάποιους άλλους». Αν το κράτος εξέδιδε ταχύτερα κάποια πιστοποιητικά, αν η γραφειοκρατία γινόταν ηλεκτρονική, τότε οι πολίτες θα ήταν κάπως ωφελημένοι. Τα πάντα ιδωμένα μέσα από την οπτική του μεγάλου κράτους. Το κρυμμένο δυναμικό των πολιτών, η δημιουργικότητα και οι καθημερινές ζωές τους δεν ήταν παρά «οι ζωές των άλλων».

Οι αλλαγές που έγιναν το 2005 στο σχεδιασμό του Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας» προσπάθησαν να αποκαταστήσουν αυτή τη σχέση και να δημιουργήσουν ψηφιακές υπηρεσίες με αισθητό αποτέλεσμα. Παρά τις αρχικές καθυστερήσεις, αυτή η προσπάθεια θα φέρει τελικά καρπούς. Στην Ψηφιακή Ελλάδα του 2008 οι νέες ψηφιακές υπηρεσίες που δημιουργούνται θα εξοικονομήσουν περισσότερες από πέντε ημέρες ετησίως στον καθένα μας, λόγω ταχύτερων συναλλαγών. Στο τέλος του 2008, θα έχουμε μια εβδομάδα ελεύθερου χρόνου περισσότερη, επειδή οι φορολογικές συναλλαγές, οι τελωνειακές διατυπώσεις, τα ποινικά μητρώα στις μεγάλες πόλεις, ληξιαρχικές πράξεις, αλλά και συναλλαγές στους δήμους, θα πραγματοποιούνται ηλεκτρονικά. Σχεδόν 80 μουσεία και περισσότερες από 150 πολιτιστικές συλλογές θα ανοίξουν τις ψηφιακές τους πύλες σε όλους. Ενδιαφέρουσες ψηφιακές εξελίξεις και αναμφισβήτητα θετικές αλλαγές. Ομως αυτές οι μεταβολές που έρχονται μέσω των ψηφιακών υπηρεσιών του δημοσίου, δεν παύουν να αποτελούν μικρές γραμμικές αλλαγές. Και δυστυχώς, δεν αρκούν ως κινητήριος δύναμη που θα επιταχύνει την πορεία της χώρας. Χρειάζεται κάτι πολύ περισσότερο!

Αυτός είναι και ο λόγος που η νέα αντίληψη της Ψηφιακής Στρατηγικής 2006 - 2013, προτείνει δράσεις που στοχεύουν απευθείας στον πολίτη και την επιχείρηση. Αλλοτε μέσω της σύστασης ταμείου για τη χρηματοδότηση νέων επιχειρηματικών ιδεών που μπορούν να ανθίσουν. Αλλοτε μέσω της απευθείας χορήγησης εξοπλισμού και νέων δυνατοτήτων σύνδεσης με το γρήγορο Internet σε μαθητές, φοιτητές και επιχειρήσεις σε όλη τη χώρα. Αλλοτε μέσω της αριστείας, με επιβράβευση εκείνων που προσπαθούν περισσότερο, που κοπιάζουν και που αναδεικνύονται ως καλά πρότυπα. Πάντοτε όμως με την αντίληψη «απευθείας στον πολίτη» και «απευθείας στην επιχείρηση».

Αν λοιπόν το Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας» και η Ψηφιακή Στρατηγική 2006 - 2013 μπορούν με κάποιο τρόπο να αλλάξουν σημαντικά την ποιότητα ζωής των πολιτών, δεν θα είναι επειδή πέντε ή δέκα συναλλαγές του δημοσίου θα γίνουν ψηφιακές.

Η μεγαλύτερη συμβολή τους θα είναι να δώσουν στα χέρια κάποιου άγνωστου σήμερα μαθητή ή κάποιας άγνωστης σήμερα μικρής ελληνικής επιχείρησης, ένα νέο τεχνολογικό μέσο που θα απελευθερώσει το κρυμμένο δυναμικό τους. Και τότε, σε δύο, σε πέντε ή σε δέκα χρόνια, αυτός ο νέος και αυτή η μικρή επιχείρηση, θα αναπτύξουν μια πρωτοποριακή ιδέα, θα φτιάξουν μια δική τους ψηφιακή υπηρεσία που εκείνη τη στιγμή θα αλλάξει τη ζωή όλων μας.

Η μεγαλύτερη συμβολή της Ψηφιακής Στρατηγικής και του Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας» θα είναι αυτή ακριβώς η σπίθα: Δύο, τρία ή δέκα «μυαλά» που υπό τις κατάλληλες συνθήκες θα μπορέσουν να αποδειχθούν ισχυρότερα από δύο, τρεις ή δέκα μεγάλες προσπάθειες των πιο ισχυρών κυβερνήσεων. Αλλωστε το παράδειγμα της Google και της Quaero αυτό αποδεικνύει...

Μια τυπική ημέρα στην «Ψηφιακή Ελλάδα» του 2008

(δημοσιεύθηκε στην Ελληνική έκδοση του Popular Science, στις 03 Μαρτίου 2007. Το άρθρο περιγράφει με πολύ απλά λόγια στους λιγότερο μυημένους με την τεχνολογία, τι έχουν να κερδίσουν από αυτή σε καθημερινή βάση έως το τέλος του 2008)

Για τους περισσότερους Έλληνες, οι νέες τεχνολογίες και το Internet σήμαιναν μέχρι πρόσφατα δύο πράγματα: είτε «μοδάτες» συσκευές, είτε ακρωνύμια και άγνωστες λέξεις κατανοητές σε λίγους. Ειδικά από το 2000 και για τρία-τέσσερα έτη, όταν η Ευρώπη ανακάλυπτε τις δυνατότητες του Διαδικτύου, εμείς ακολουθούσαμε ανεπιτυχείς πολιτικές για μια «Κοινωνία της Πληροφορίας» που επικεντρώθηκαν σχεδόν αποκλειστικά στο δημόσιο τομέα.

Από το 2006, μετά την εφαρμογή της νέας Ψηφιακής Στρατηγικής και λόγω της απελευθέρωσης της αγοράς επικοινωνιών, η κατάσταση αλλάζει. Το γρήγορο Internet κοστίζει πια περίπου όσο στην υπόλοιπη Ευρώπη και δυνατότητες σύνδεσης υπάρχουν πολύ περισσότερες. Οι νέες ψηφιακές υπηρεσίες σχεδιάζονται πια από την οπτική του πολίτη.

Με αυτές τις εξελίξεις, μπορούμε ήδη να διατρέξουμε μια «τυπική ημέρα» της Ψηφιακής Ελλάδας στο τέλος του 2008, και να αντιληφθούμε τις επωφελείς αλλαγές που έρχονται.

Στην Ψηφιακή Ελλάδα του 2008 η ημέρα μας ξεκινά με μια ματιά στην κίνηση στο κέντρο και την τελευταία πρόγνωση καιρού, μέσω του υπολογιστή. Κατεβάζουμε τις ειδήσεις στο κινητό τηλέφωνο για να τις διαβάσουμε με την πρώτη ευκαιρία. Μετά, αντί για ουρές αναμονής επιλέγουμε να παραμείνουμε σπίτι για τις συναλλαγές μας! Το σύνολο σχεδόν των φορολογικών συναλλαγών, οι τελωνειακές διατυπώσεις, τα ποινικά μητρώα στις μεγάλες πόλεις, πιστοποιητικά επιμελητηρίων, ληξιαρχικές πράξεις, αλλά και δεκάδες συναλλαγές στους δήμους, σχεδιάζονται να πραγματοποιούνται ηλεκτρονικά.

Στεκόμαστε στην ηλεκτρονική τράπεζα και κάνουμε ψηφιακές πληρωμές λογαριασμών, ενοικίων, δανείων σε λιγότερο από 5 λεπτά, εγκαταλείποντας τα «παραδοσιακά» γκισέ. Αυτές οι ψηφιακές συναλλαγές θα εξοικονομήσουν περισσότερες από πέντε ημέρες ετησίως στον καθένα μας! Στην Ψηφιακή Ελλάδα του 2008, θα έχουμε μια εβδομάδα ελεύθερου χρόνου περισσότερη…

Ανεβάζουμε τα ρολά της μικρής επιχείρησης. Όχι όμως αποκλειστικά για τους γνωστούς πελάτες. Πουλάμε προϊόντα οπουδήποτε, αξιοποιώντας την ηλεκτρονική βιτρίνα στο Internet. Με περισσότερους από 2.500.000 Έλληνες στο Διαδίκτυο και περισσότερους από 500.000 πολίτες να ψωνίζουν ηλεκτρονικά, δεν υπάρχει λόγος περιορισμού στη μικρή τοπική αγορά.

Στο διπλανό σχολείο, οι μαθητές της πόλης, της κάθε πόλης, έχουν πρόσβαση σε γνώση, διεθνείς βιβλιοθήκες και εκπαιδευτικό περιεχόμενο μέσω του Internet. Σχεδόν 60 εκπαιδευτικοί τίτλοι με χρήση νέων τεχνολογιών, σχεδιάζονται να αξιοποιηθούν στα σχολεία. Κίνητρα για την απόκτηση υπολογιστών και γρήγορου Internet από μαθητές και φοιτητές και ένα δίκτυο υπερυψηλών ταχυτήτων που λειτουργεί ήδη στα Πανεπιστήμια, απελευθερώνουν τη δημιουργικότητά τους.

Οποιαδήποτε ώρα αποφασίσουμε, κάνουμε τα ψώνια μας σε χαμηλότερες τιμές στα εκατοντάδες ελληνικά και χιλιάδες ξένα ηλεκτρονικά μαγαζιά, κάθε είδους. Τα προϊόντα που θέλουμε στις τιμές που θέλουμε, έρχονται σπίτι μας χωρίς τον περιορισμό του ακριβού αλλά δυστυχώς μοναδικού κοντινού καταστήματος...

Το απόγευμα, αποφασίζουμε να επισκεφτούμε μερικά από τα 80 μουσεία και περισσότερες από 150 πολιτιστικές συλλογές που έχουν ανοίξει τις ψηφιακές τους πύλες. Η γεωγραφική απόσταση δεν αποτελεί πια ούτε αιτία, ούτε δικαιολογία για να μείνει κανείς μακριά από τον ελληνικό πολιτισμό. Ο δε μικρός περιφερειακός μας δήμος, είναι στο επίκεντρο. Προβάλλει ηλεκτρονικά τις τοπικές του ιδιαιτερότητες για να προσελκύσει επισκέπτες.

Η επικοινωνία μέσω Internet με οποιονδήποτε, οπουδήποτε, αποτελεί πια φθηνή δυνατότητα για κάθε πολίτη. Η ψυχαγωγία και τα ταξίδια είναι ευκολότερα. Η ηλεκτρονική κράτηση θέσεων σε ψυχαγωγικά θεάματα και η απόκτηση εισιτηρίων, γίνεται τόσο απλά όσο ένα... κλικ.

Το βράδυ κρίνουμε και επιλέγουμε ενημέρωση. Σε περισσότερα από 8.500 ελληνικά ιστολόγια (blogs) είτε συζητώνται κρίσιμα ζητήματα, είτε λοιδορείται η καθημερινότητα. Συμμετέχοντας εκφράζουμε γνώμη, συνδιαλεγόμαστε, προβληματιζόμαστε για τα σημαντικά και εγκαταλείπουμε τους ρυπαρούς μονολόγους των τηλε-παραθύρων.

Επιστημονική φαντασία; Όχι, ψηφιακή πραγματικότητα! Το 2008, είναι ο πρώτος χρονικός σταθμός της Ψηφιακής Στρατηγικής 2006-2013. Η Ελλάδα δεν θα έχει βέβαια καλύψει σε δύο χρόνια το χαμένο έδαφος πολλών ετών. Θα μείνουν πολλά για να γίνουν. Ωστόσο, οι πολίτες θα ανακαλύψουν στην τεχνολογία έναν καθημερινό πρακτικό σύμμαχο απέναντι στην καθημερινότητα, που θα τους εξοικονομήσει χρόνο, χρήμα και θα τους βοηθήσει να απελευθερώσουν τη δημιουργικότητά τους. Άλλωστε η Ψηφιακή Στρατηγική, δεν ήλθε για να διατυπώσει «έξυπνες» αφ’ υψηλού συνταγές. Ήλθε για τα καθημερινά και τα μικρά, που είναι όμως τόσο σημαντικά και μεγάλα.....

Η «Καθαρή Πολιτική».... θέλει τόλμη και τεχνολογία, όχι άλλες διατάξεις!

(δημοσιεύθηκε στην Ελληνική έκδοση του Εconomist - τεύχος 34, Δεκέμβριος 2006)

Αέναες συζητήσεις και αντιδικίες για το «ασυμβίβαστο των βουλευτών». Ένα Σύνταγμα, θεωρητικώς το υπέρτατο και διαχρονικό κείμενο αρχών και αξιών κάθε χώρας, που ταλαιπωρείται με προσθήκες διαχειριστικού χαρακτήρα στο όνομα της διαφάνειας.

Ένα μεγάλο και δυσκίνητο κράτος, που για να πετύχει «Καθαρή Πολιτική» λειτουργεί με δικονομικές αντιλήψεις της δεκαετίας του ’50: πάνω σε μια βαβέλ νόμων, διαταγμάτων και ερμηνευτικών εγκυκλίων, χτίζει ακόμη περισσότερους νόμους, διατάγματα και δαιδάλους διατάξεων.

Κάθε προσπάθεια για νέες πρωτοβουλίες και νέα έργα σε οποιοδήποτε τομέα, στραγγαλίζεται σε μια βαριά διαχειριστική αλυσίδα διαδικασιών, στο όνομα της χρηστής διαχείρισης. Χιλιάδες σπαταλημένες εργατοώρες κυνηγώντας δικαιολογητικά, πιστοποιητικά και ανεμόμυλους της διαφθοράς.

Πετύχαμε τουλάχιστον με αυτό το συνονθύλευμα νόμων και τους ποταμούς πιστοποιητικών την πολυπόθητη «Καθαρή Πολιτική»; Πετύχαμε τη διαφάνεια που επιζητούμε; Είμαστε πλέον βέβαιοι για το ποιόν πολιτικών και δημοσίων φορέων;

Την απάντηση δίνουν οι διεθνείς οργανισμοί. Το 2006 η Ελλάδα βελτίωσε μεν τη θέση της στην ετήσια έκθεση της Διεθνούς Διαφάνειας, παρ’ όλα αυτά οι πρακτικές πολλών δεκαετιών συνεχίζουν να μας καθιστούν τη δεύτερη πιο διεφθαρμένη χώρα στην Ε.Ε μετά την Πολωνία! Το δε αίτημα των πολιτών για «Καθαρή Πολιτική» παραμένει το ίδιο δυνατό όσο ποτέ.

Παρ’ όλη τη χαμηλή μέχρι σήμερα επίδοση, λύση σε αυτό το σύγχρονο γόρδιο δεσμό υπάρχει! Αρκεί να εστιάσουμε σε δύο παραμέτρους.

Στην αναζήτηση της «Καθαρής Πολιτικής» είναι κατ’ αρχήν θεμελιώδες να αντιληφθούμε ότι η ανθρώπινη φύση είναι δυστυχώς σύμφυτη σε αρκετές περιπτώσεις με τη διαφθορά και μάλιστα από την «αρχή της ιστορίας»! Από την εποχή που «τριάκοντα αργύρια» άλλαξαν τη ροή της, από την εποχή που οι κερκόπορτες άνοιξαν και που Εφιάλτες πρόδιδαν μυστικά περάσματα μόνο και μόνο για να εξασφαλίσουν μια μικρή προσωπική αμοιβή, από τόσο παλιά υπάρχει το φαινόμενο που σήμερα κατηγορούμε. Αυτή η «ανθρώπινη διάσταση» της διαφθοράς είναι μια σημαντική παράμετρος που οφείλουμε να κατανοήσουμε αν επιθυμούμε να την αντιμετωπίσουμε.

Η δεύτερη παράμετρος που οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε, είναι ότι κάθε νέος νόμος και κάθε διάταξη χτίζει καινούργιες «σκοτεινές γωνιές» και παράθυρα διαφυγής. Κάθε ερμηνευτική εγκύκλιος αποτελεί ένα ακόμη κακοραμμένο μπάλωμα που αφήνει εκτεθειμένες νέες τρύπες, αποτελεί μια πρόχειρα φτιαγμένη κορδέλα σε ένα γαϊτανάκι νόμων που αν κανείς το ξετυλίξει θα φθάσει έως την αρχή της δημιουργίας του Ελληνικού κράτους!

Αν πιστέψουμε λοιπόν πως με καινούργιους νόμους θα περιορίσουμε τα πιο σκοτεινά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης δεν κάνουμε απλώς ένα λάθος.... κάνουμε διπλό λάθος! Και βεβαίως με μαθηματική ακρίβεια οδηγούμαστε στο αντίστροφο αποτέλεσμα.

Αν θέλουμε συνεπώς να επιδιώξουμε μια «Καθαρή Πολιτική» και διαφάνεια, οφείλουμε να επιδιώξουμε τρία ουσιαστικά αλλά εντελώς διαφορετικά από τα προηγούμενα πράγματα.

Πρώτον, να τολμήσουμε να απλοποιήσουμε δραματικά το θεσμικό πλαίσιο. Να καταργήσουμε πιστοποιητικά και δικαιολογητικά. Να ξαναφτιάξουμε εκ του μηδενός διαδικασίες. Να τις ανασχεδιάσουμε. Να τολμήσουμε να καταργήσουμε αρμοδιότητες φορέων, διευθυντών και τμηματαρχών αψηφώντας ένα ανύπαρκτο πολιτικό κόστος. Να σκεφτούμε ξανά τις υπηρεσίες που παρέχονται σε πολίτες και επιχειρήσεις, αντιμετωπίζοντας τα πράγματα από τη δική τους οπτική, όχι από την οπτική του γραφειοκράτη που αρέσκεται σε πρόσθετες αρμοδιότητες, σε νέες δομές, σε πρόσθετους οργανισμούς, με ακόμη περισσότερους πόρους από τη φορολογία. Ο πρώτος σύμμαχος για μια «Καθαρή Πολιτική» είναι να τολμήσουμε την απλούστευση. Καθαρό μπορεί να είναι μόνο ότι είναι εξαιρετικά απλό.

Δεύτερον και σημαντικότερο: αφού δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις πτυχές της ανθρώπινης φύσης, ας εξασφαλίσουμε τουλάχιστον ότι δεν θα απαιτείται ανθρώπινη παρέμβαση στις πιο κρίσιμες διαδικασίες.

Αντί να αναζητούμε πιστοποιητικά στις πολεοδομίες έναντι «γρηγορόσημου» και αδικαιολόγητων αμοιβών εδώ και εκεί, να δώσουμε τη δυνατότητα στον πολίτη να τα αποκτά με ηλεκτρονικό τρόπο από τον υπολογιστή του στο σπίτι του, χωρίς παρέμβαση οποιουδήποτε κακόβουλου.

Αντί κάθε συναλλαγή με την εφορία να προκαλεί φόβο για ενδεχόμενους εκβιασμούς, να εκμηδενίσουμε κάθε ανθρώπινη παρέμβαση μέσω της ηλεκτρονικής υποβολής δεδομένων, φορολογικών στοιχείων και πληρωμών, όπως ήδη έχει ξεκινήσει να υλοποιείται.

Αντί η έκδοση αδειών επιχειρήσεων να υπόκειται στο γραφειοκρατικό μαρτύριο 15 έως 45 υπογραφών και ενδεχόμενων «αιτημάτων διευκολύνσεων», να δώσουμε τη δυνατότητα να ολοκληρώνονται με ψηφιακό τρόπο οι διαδικασίες έναρξης επιχειρήσεων, χωρίς να χρειαστεί να παρέμβει κανείς.

Αντί να επιζητούμε τόνους από πιστοποιητικά για να επιτευχθεί η διαφάνεια στις προμήθειες του δημοσίου, να προχωρήσουμε ακόμη ταχύτερα στην υλοποίηση διαδικασιών ηλεκτρονικών προμηθειών –όπως ήδη ξεκίνησε στο πλαίσιο της Ψηφιακής Στρατηγικής 2006-2013- προκειμένου να εξαλείψουμε κάθε εστία διαφθοράς.

Αντί να απαιτούμε διαρκώς από πολίτες και επιχειρήσεις πιστοποιητικά «καθαρότητας», ας διασταυρώνουμε με ηλεκτρονικά μέσα τα στοιχεία των φορολογικών τους δηλώσεων για να εντοπίζουμε τους παραβάτες, όπως έγινε για πρώτη φορά μόλις το 2005, μετά από χρόνια!

Αντί να συγκεντρώνουμε χιλιάδες φύλλα χαρτιού με τα «πόθεν έσχες» βουλευτών και πολιτικών που εκ των πραγμάτων δεν μπορούν να ελεγχθούν, ας υποχρεωθούν να τα υποβάλλουν ηλεκτρονικά ώστε να είναι άμεσα συγκρίσιμα.

Και βεβαίως, αυτός ο κατάλογος με πολλές ακόμη τεχνολογικές λύσεις για την εξάλειψη της διαφθοράς είναι μακρύς!

Τα παραπάνω, συμπληρώνονται από μια ακόμη κρίσιμη τεχνολογική πτυχή. Η διαφάνεια απαιτεί καθαρή και άμεση επικοινωνία, και προπαντός δυνατότητα του πολίτη να έχει πρόσβαση σε κάθε πληροφορία που τον αφορά. Και βεβαίως το μέσο για την απρόσκοπτη πρόσβαση στην πληροφορία δεν μπορεί να είναι άλλο από το Διαδίκτυο.

Να μπορεί ο πολίτης να αναζητήσει τα «πόθεν έσχες» των βουλευτών του ηλεκτρονικά στο Internet, οποτεδήποτε το θελήσει και στο βαθμό που επιτρέπεται, αντί να αφεθεί στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων μιας και μόνο ημέρας.

Να μπορεί ο πολίτης να συνδιαλέγεται άμεσα με τον πολιτικό της αρεσκείας του, να μπορεί να διαβάζει τη γνώμη του, και να θέτει ερωτήματα όχι μόνο στα καφενεία και όποτε εκείνος εμφανιστεί, αλλά και με ηλεκτρονικά μέσα οποτεδήποτε θελήσει. Να αναγκάσει τον κάθε βουλευτή να αναπτύξει την προσωπική του θέση ως ίσος προς ίσο, αφήνοντας την κρυψώνα της κομματικής γραμμής! Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερο σύγχρονοι πολιτικοί της χώρας μας, δημιουργούν τα προσωπικά τους ιστολόγια (blogs) στο Internet και συζητούν καθημερινά τις θέσεις τους ανοιχτά με επώνυμους ή και ανώνυμους πολίτες.

Να μπορεί ο πολίτης να ενημερώνεται τακτικά με ηλεκτρονικά μέσα από όσους τον κυβερνούν, σχετικά με τις αποφάσεις τους για τις επιμέρους πολιτικές που επιλέγουν. Αντί της παθητικής παρακολούθησης τηλεοπτικών πολιτικών σόου στα παράθυρα των εντυπώσεων και αντί της ξύλινης γλώσσας των δελτίων τύπου, να είναι σε θέση να προκαλεί σε πραγματικό χρόνο αυτούς που τον κυβερνούν. Αυτό δεν είναι το μέλλον! Είναι το παρόν, όπως συμβαίνει στο blog της καγκελαρίου της Γερμανίας Angela Merkel, όπου η ίδια κάθε 15 ημέρες αναλύει με ολιγόλεπτες ηλεκτρονικές εκπομπές στο Διαδίκτυο τις πιο πρόσφατες πολιτικές επιλογές της και δέχεται ερωτήσεις.

Αυτά τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά, αλλά χαρακτηριστικά ενός νέου προτύπου «Καθαρής Πολιτικής» και διαφάνειας.

Αντιπροσωπεύουν όμως καλύτερα από ο,τιδήποτε άλλο τις δυνατότητες που μπορεί να αποκτήσει μια Ψηφιακή Ελλάδα του σήμερα, από την Ελλάδα της πολυνομίας και της γραφειοκρατίας του χθες, που προσπαθεί να δέσει με «χάρτινες αλυσίδες» νόμων, πολίτες και πολιτικούς.

Είναι η αντιπαραβολή μεταξύ μιας σύγχρονης Ελλάδας που θέλει να επιτύχει την «Καθαρή Πολιτική» με πρακτικά τεχνολογικά μέσα, από μια Ελλάδα που από αδράνεια, σχεδόν αυτόματα, παράγει νόμους για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα διαφθοράς που επέφεραν οι προηγούμενοι νόμοι.

Σήμερα που το ζητούμενο πολιτών και πολιτικών όλων των πλευρών είναι η «Καθαρή Πολιτική», θα δούμε να ανοίγονται μπροστά μας δύο μονοπάτια: θα ακολουθήσουμε άραγε για άλλη μια φορά το σκοτεινό αλλά γνώριμο σοκάκι που προσθέτει αυτάρεσκα μερικές ακόμη σελίδες στο μεγάλο βιβλίο της γραφειοκρατίας, ή θα διαλέξουμε επιτέλους το δρόμο της τόλμης και της τεχνολογίας; Το δικό μας μέλλον θα το ορίσουν οι δικές μας επιλογές. Και τότε δεν θα υπάρχουν δικαιολογίες....