Το (ψηφιακό) μέλλον των πόλεων

Το (ψηφιακό) μέλλον των πόλεων: εσείς οδηγείτε κοιτάζοντας μόνο το καθρεφτάκι;

(δημοσιεύθηκε στην Ελληνική έκδοση του Economist, στο αφιέρωμα "Μητροπόλεις", τον Αύγουστο του 2007 )

Η συζήτηση για τις πόλεις του μέλλοντος έχει μια εγγενή αδυναμία. Τα κρίσιμα οικιστικά θέματα, τα σημαντικά ζητήματα περιβάλλοντος, μετακινήσεων, διαχείρισης αποβλήτων κλπ. διατυπώνονται υποθέτοντας ότι οι πόλεις θα συνεχίσουν να εξελίσσονται πάνω στο ίδιο πρότυπο: δηλαδή, ένα μεγάλο και δυσκίνητο κράτος θα συνεχίσει να καθορίζει τις κεντρικές πολιτικές για τις επενδύσεις, την απασχόληση, τη χρηματοδότηση και το σχεδιασμό δρόμων και υποδομών ενώ οι πόλεις θα ακολουθούν ασθμαίνουσες το χορό, σε έναν ανταγωνισμό εξασφάλισης πόρων του κρατικού προϋπολογισμού. Αυτό το πρότυπο υποθέτει ότι οι πόλεις δεν θα είναι παρά μικρογραφίες της χώρας, με τη μοίρα τους λίγο-πολύ καθορισμένη από τα ψηλά παράθυρα των Υπουργείων της κεντρικής κυβέρνησης.

Είναι όμως δυνατόν μια συζήτηση για την επόμενη εικοσαετία, να βασίζεται σε πρότυπα ανάπτυξης του παρελθόντος; Μήπως το μέλλον των πόλεων δεν είναι γραμμική προέκταση του παλιού; Μήπως τελικά αλλάζει ο χαρακτήρας τους; Και μήπως προσπαθούμε να κατευθύνουμε τις πόλεις μας στο μέλλον, κοιτάζοντας μόνο από το καθρεφτάκι του οδηγού και όχι βλέποντας το δρόμο μπροστά;

Εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν! Ωστόσο, μερικές μακροσκοπικές παρατηρήσεις μπορούν να βοηθήσουν. ....

Πρώτη παρατήρηση: Για πρώτη φορά παγκοσμίως, ο πληθυσμός της γης που κατοικεί στις πόλεις ξεπερνά σε αριθμό αυτούς που μένουν στην ύπαιθρο. Το 1950 το ένα τρίτο περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού κατοικούσε σε πόλεις. Το 2000 τα δύο τρίτα κατοικούσαν σε πόλεις και η τάση συνεχίζει αμείωτη. Οι πόλεις στις αναπτυσσόμενες χώρες, θα είναι αυτές που θα παρουσιάσουν εκρηκτική ανάπτυξη. Έως το 2030, τέσσερα δισεκατομμύρια άνθρωποι θα κατοικούν σε πόλεις-τέρατα, μόνο στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Και λοιπόν; Αυτά τα στοιχεία δεν επιβεβαιώνουν την αγωνία για την εξυπηρέτηση περισσότερων πολιτών σε όρους καθαριότητας, καλύτερης μετακίνησης, εκπαίδευσης, αντιμετώπισης του εγκλήματος, προστασίας του περιβάλλοντος; Σίγουρα ναι!

Αλλά υπάρχει και η άλλη όψη του νομίσματος: Καθώς θα αυξάνεται το μέγεθος των πόλεων θα αυξάνει ραγδαία η σημασία τους και ο μεταξύ τους ανταγωνισμός! Οι πόλεις και όχι τα κράτη, θα αποτελούν το πεδίο ανταγωνισμού για διεθνείς επενδύσεις, διαθεσιμότητα υψηλής στάθμης ανθρώπινου δυναμικού και υποδομών για την εγκατάσταση επιχειρήσεων που θα φέρουν νέες θέσεις εργασίας. Οι επιχειρήσεις δεν θα επιλέγουν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα, την Ιταλία, ή την Αίγυπτο, αλλά ήδη εξετάζουν αν είναι καταλληλότερη η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη, το Μιλάνο, η Νάπολη ή το Κάιρο. Αυτό είναι το νέο πεδίο ανταγωνισμού! Και ακόμη περισσότερα: οι πόλεις θα είναι αυτές που θα ανταγωνίζονται για την προσέλκυση νέων πολιτών από τα πιο παραγωγικά ηλικιακά στρώματα της κοινωνίας, ώστε να καρπωθούν τα οφέλη του δυναμισμού τους.

Δεύτερη παρατήρηση: Σε όλη την Ευρώπη αλλά και στις ΗΠΑ, η τάση για αποκέντρωση της εξουσίας και των αποφάσεων προς την περιφέρεια είναι πια όχι απλώς ορατή, αλλά δεδομένη.... Όλες οι πολιτικές και οι χρηματοδοτήσεις της Ε.Ε. διέπονται από ισχυρή περιφερειακή διάσταση. Οι εξουσίες και οι αρμοδιότητες σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες μεταφέρονται σταδιακά από τα κεντρικά Υπουργεία σε Περιφέρειες, Νομαρχίες και Δήμους. Ο ρόλος των πόλεων αποκτά επιτέλους την πολιτική σημασία που πρέπει!

Τρίτη παρατήρηση: Οι κυβερνήσεις όλων των χωρών την τελευταία πενταετία, και ιδιαίτερα στην Ευρώπη, αναζήτησαν και βρήκαν στην τεχνολογία τον σύμμαχο για αποδοτικότερες υπηρεσίες προς τους πολίτες. Η «ηλεκτρονική διακυβέρνηση» και το «ψηφιακό κράτος» αποτέλεσαν αφορμή αλλά και βασικό εργαλείο, μέσω του οποίου οι κυβερνήσεις αλλάζουν τόσο το επίπεδο υπηρεσιών όσο και την ταχύτητα λήψης αποφάσεων. Και είναι επόμενο, αυτός ο «τεχνολογικός σύμμαχος» να βρει το δρόμο του και το ρόλο του και στις πόλεις της Περιφέρειας.

Ο συνδυασμός των τριών παρατηρήσεων, οδηγεί σε ένα ενδιαφέρον συμπέρασμα: Τα επόμενα είκοσι χρόνια θα ζήσουμε πόλεις που θα γιγαντώνονται... Πόλεις που θα ανταγωνίζονται η μια την άλλη, είτε εντός, είτε εκτός συνόρων.... Πόλεις που θα αποκτούν αυξανόμενη πολιτική ισχύ για να ρυθμίσουν οι ίδιες το μέλλον τους, με περισσότερα εργαλεία πολιτικής... Πόλεις που θα ανακαλύπτουν τη σημασία της τεχνολογίας για να χαράξουν ένα πιο αποδοτικό μονοπάτι ανάπτυξης...

Πόλεις που θα αντιλαμβάνονται ότι οι συγκοινωνίες δεν βελτιώνονται απαραίτητα με ακόμη περισσότερη άσφαλτο, αλλά με εργασία από το σπίτι μέσω ευρυζωνικών υποδομών που μειώνει δραστικά τις ανάγκες μετακίνησης. Πόλεις που θα προσελκύουν επιχειρήσεις, όχι απαραίτητα μέσω επιδοτήσεων, αλλά γιατί μπορούν να προσφέρουν χαμηλότερο κόστος γης με εγκατάσταση μακριά από το κέντρο, χωρίς όμως να τους στερούν τίποτα από τις δυνατότητες επικοινωνίας ή επαφής με τους πελάτες τους, χάρη στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες. Πόλεις που θα παρακολουθούν το περιβάλλον με ηλεκτρονικά μέσα. Πόλεις που αξιοποιώντας νέες ενεργειακές τεχνολογίες, θα είναι καθαρότερες και πιο παραγωγικές. Πόλεις που θα προσφέρουν περισσότερες δυνατότητες ψυχαγωγίας και θα εκπέμπουν πολιτισμό –αντί απλώς να καταναλώνουν- με κάθε διαθέσιμο τρόπο μέσω Διαδικτύου σε όλο τον κόσμο.

Πόλεις που θα προσπαθούν να πετύχουν όλα τα παραπάνω, αξιοποιώντας νέα εργαλεία πολιτικής, όπως νέες και καθαρότερες τεχνολογίες. Όχι όμως απαραίτητα επειδή η τεχνολογία θα είναι η μόδα ή τρέχουσα τάση, αλλά επειδή αν δεν το κάνουν θα το κάνει η ανταγωνίστρια πόλη!

Ουτοπία; Όχι! Απλώς πραγματικότητα.....

Ευρωπαϊκές πόλεις όπως η Almere, το Oulu, το Eindhoven, η περιφέρεια της Brescia και άλλες, βάζουν σταδιακά την τεχνολογία και τα ευρυζωνικά δίκτυα στο DNA της ανάπτυξής τους και προσελκύουν νέες επιχειρήσεις, νέες θέσεις εργασίας, και χιλιάδες νέους κατοίκους, ακολουθώντας το παραπάνω αναπτυξιακό υπόδειγμα. Πόλεις και περιφέρειες της Ευρώπης που βρέθηκαν σε στασιμότητα, στρέφονται στα νέα τεχνολογικά εργαλεία για να προσφέρουν στους πολίτες περισσότερη ψυχαγωγία, περισσότερη μεταξύ τους επικοινωνία, περισσότερες υπηρεσίες, περισσότερες ευκολίες, καλύτερες θέσεις εργασίας.

Και όλα αυτά χωρίς να περιμένουν απαραίτητα την ελεημοσύνη του κρατικού προϋπολογισμού. Χρησιμοποιώντας νέα χρηματοδοτικά εργαλεία, συμπράξεις ιδιωτικού-δημόσιου τομέα, απευθείας χρηματοδοτήσεις από την Ε.Ε. ή από διεθνείς τράπεζες και αναπτύσσοντας στρατηγικές συμφωνίες με μεγάλες εταιρίες, αυτές οι πόλεις βρίσκουν ένα νέο μονοπάτι ανάπτυξης που βασίζεται στην ευρυζωνικότητα και την αξιοποίηση της γνώσης. Και το κάνουν μόνες τους!

Είναι όμως η τεχνολογία το μόνο συστατικό; Σε καμία περίπτωση!

Μελετώντας το κάθε ξεχωριστό παράδειγμα με όλες τις ιδιαιτερότητές του, συναντά κανείς ένα «αόρατο» νήμα που τα συνδέει:
Όλες αυτές οι πόλεις, έχουν εξαιρετικά επίπεδα διασύνδεσης με ευρυζωνικά δίκτυα.
Όλες έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους είτε στην ανάπτυξη, είτε στην προσέλκυση ανθρώπινου κεφαλαίου υψηλής στάθμης, με τις πλέον σύγχρονες δεξιότητες.
Όλες έχουν κινητοποιήσει εταιρείες του ιδιωτικού τομέα, που δέχονται να ρισκάρουν και να καινοτομήσουν στην περιοχή.
Και το πιο σημαντικό, όλες χαρακτηρίζονται από τοπικές αυτοδιοικήσεις και τοπικούς άρχοντες που έχουν ισχυρό όραμα για το μέλλον των πόλεών τους και υψηλή αποτελεσματικότητα. Και με αυτά τα συστατικά πετυχαίνουν περισσότερα.

Και στην Ελλάδα; Οι ελληνικές πόλεις; Ό,τι γνωρίζαμε για την τοπική ανάπτυξη, σε λίγα χρόνια δεν θα ισχύει. Αντί για μερικούς ακόμη δρόμους και πλατείες, οι πόλεις της επόμενης μέρας θα χρειαστεί να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στο τοπικό ανθρώπινο κεφάλαιο. Αντί για την εύκολη «πολιτική γκρίνια» για περισσότερο κρατικό προϋπολογισμό, θα χρειαστεί να μάθουν να αξιοποιούν τα νέα χρηματοδοτικά εργαλεία, όπως και οι Ευρωπαϊκές πόλεις. Αντί για παθητική στάση απέναντι στα προβλήματα της ανεργίας και της εγκατάλειψης, οι ελληνικές πόλεις θα χρειαστεί να ανακαλύψουν νέους τρόπους για να κινητοποιήσουν το ανθρώπινο δυναμικό και τους νέους.

Έχουν όμως τα εργαλεία; Σε πολλές περιπτώσεις τα έχουν ήδη από σήμερα. Στο πλαίσιο της Ψηφιακής Στρατηγικής 2006-2013, περισσότερες από 75 πόλεις δημιουργούν τα δικά τους μητροπολιτικά δίκτυα οπτικών ινών. Εκατοντάδες δήμοι, μικροί και μεγάλοι, στο πλαίσιο του προγράμματος «Ψηφιακή Αυτοδιοίκηση» αναπτύσσουν ψηφιακές υπηρεσίες εξυπηρέτησης των πολιτών. 146 δήμοι και 24 ΤΕΔΚ αναπτύσσουν ασύρματα δίκτυα. Σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης της ΚΕΔΚΕ, 17.500 αιρετοί από τους ΟΤΑ όλης της χώρας, θα «καθίσουν στα θρανία» για να μάθουν χρήση υπολογιστών, αλλά και για να ενημερωθούν για τις αναπτυξιακές δυνατότητες των νέων τεχνολογικών μέσων.

Αρκούν τα παραπάνω; Και ναι και όχι!

Οι παραπάνω υποδομές και υπηρεσίες θα αποτελέσουν μια καλή πρώτη ύλη για όσους τοπικούς άρχοντες κατανοούν το μέλλον που έρχεται. Αυτές οι πρωτοβουλίες της Ψηφιακής Στρατηγικής, σε συνδυασμό με ένα ρεαλιστικό και προκλητικό όραμα συστηματική εργασία αλλά και κινητοποίηση του ιδιωτικού τομέα της περιοχής, θα αποτελέσουν ίσως το πιο ουσιαστικό ανταγωνιστικό εφόδιο στη φαρέτρα της κάθε πόλης, για τα χρόνια που έρχονται.

Για τους άλλους, για όσους δηλαδή τοπικούς παράγοντες επιμένουν να αντιλαμβάνονται αυτές τις ευκαιρίες απλώς σαν προϋπολογισμούς και «λεφτά», γι’ αυτούς οι πραγματικές ευκαιρίες που προσφέρει η Ψηφιακή Στρατηγική θα σκορπίσουν στον άνεμο. Θα απομείνουν σαν μια «πολιτική επιταγή», χρήσιμη ίσως για τις ομιλίες τους στις επόμενες τοπικές εκλογές, αλλά τίποτα παραπάνω.....

Και δεν είναι μακριά η στιγμή που μερικές ελληνικές πόλεις θα αρχίσουν να ξεχωρίζουν για όλους τους παραπάνω λόγους..... Ενώ την ίδια στιγμή, κάποιες άλλες πόλεις θα συνεχίζουν να κατευθύνονται στο μέλλον με μόνο σύμβουλο το καθρεφτάκι του οδηγού... Και θα ζητούν ακόμη περισσότερα χιλιόμετρα από άσφαλτο, περισσότερα κυβικά μπετόν και μερικά ωραία πεζοδρόμια με παρτέρια. Πόσο να απέχει άραγε ο γκρεμός;